Trong giai đoạn 1925 - 1945, được sự chỉ đạo trực tiếp của Đảng và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, các tổ chức học sinh, sinh viên yêu nước lần lượt ra đời như: Tổ chức Học sinh Đoàn, Đội Ngô Quyền, Tổng Hội Sinh viên và hoạt động công khai nhằm liên kết các lực lượng học sinh, sinh viên yêu nước, có cảm tình với cách mạng. Cùng với sự phát triển của phong trào sinh viên, học sinh các trường trung học ngoài Bắc, trong Nam cũng phát triển ngày càng mạnh bởi được ảnh hưởng của cuộc đấu tranh chung do Mặt trận Việt Minh và các Đoàn thể cứu quốc hướng dẫn.
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Hội Học sinh kháng chiến, Đoàn sinh viên kháng chiến được thành lập tại Sài Gòn, Huế, Hà Nội, sau đó phát triển ra nhiều trường ở cả 3 miền Bắc, Trung, Nam; số lượng học sinh, sinh viên được kết nạp vào Đoàn và Đảng khá đông. Các hoạt động của học sinh, sinh viên kháng chiến ngày càng phong phú và đa dạng hơn. Với khẩu hiệu: “Tích cực cầm cự chuẩn bị chuyển mạnh sang tổng phản công” đã tiếp thêm sinh lực mới cho phong trào học sinh, sinh viên. Các cuộc đấu tranh của học sinh đã lan ra cả Đông Dương.
Trong những năm 1949 - 1950, phong trào đấu tranh của thanh niên, học sinh, sinh viên các đô thị diễn ra liên tục, rầm rộ và rộng khắp, nhất là ở Sài Gòn - Gia Định với các phong trào bùng nổ cùng những khẩu hiệu “học sinh bãi khóa”, “trả lại tự do cho bạn chúng ta”, “đả đảo bù nhìn”... Ngày 09/01/1950, Đoàn thanh niên Cứu Quốc và Đoàn học sinh, sinh viên Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn đã tổ chức vận động trên 10.000 nhân dân, trong đó đông đảo nhất là học sinh sinh viên, xuống đường đòi đảm bảo an ninh cho học sinh, sinh viên học tập và trả tự do cho những học sinh, sinh viên bị bắt, mở lại trường học. Đoàn biểu tình đã bị đàn áp dã man.
Lúc này, học sinh Trần Văn Ơn là một trụ cột của phong trào học sinh yêu nước của Trường Pétrus Ký, đang chuẩn bị thi tú tài, nhưng vẫn tích cực đứng đầu nhóm học sinh của trường tham gia các cuộc bãi khóa, biểu tình. Năm 1947, khi mới 16 tuổi, Trần Văn Ơn đã tham gia phong trào học sinh yêu nước và là hội viên mật của Đoàn học sinh kháng chiến nội thành, đồng thời là thành viên của Hội học sinh sinh viên Việt Nam - Nam Bộ nhận nhiệm vụ tuyên truyền, vận động học sinh trong trường tham gia vào các hoạt động chống chính phủ Pháp và chính quyền thân Pháp.
Ngày 09/01/1950, ở Sài Gòn đã nổ ra một cuộc biểu tình lớn của hơn 6.000 học sinh - sinh viên và giáo viên các trường, yêu cầu Thủ hiến Trần Văn Hữu thả ngay những học sinh, sinh viên bị bắt. 13 giờ ngày hôm đó, chính phủ của Thủ hiến Trần Văn Hữu đã huy động một lực lượng lớn cảnh sát để đàn áp phong trào biểu tình, đem vòi rồng phun nước và dùng dùi cui đánh đập tàn nhẫn người biểu tình. Cuộc đàn áp này đã dẫn tới việc bắt đi 150 người, đánh đập 30 người trọng thương tại chỗ. Không lùi bước trước đối phương, Trần Văn Ơn cùng một số bạn bè hiên ngang tiến về phía trước lớn tiếng tố cáo tội ác của họ, đồng thời che chở cho các em nhỏ ở phía sau. Trong lúc khiêng nữ sinh Tạ Thị Thâu của Trường Gia Long bị cảnh sát đánh ngất, Trần Văn Ơn đã bị trúng đạn vào bụng. Trần Văn Ơn bị bắn trong lúc đang đỡ học sinh trèo lên đống củi chất sát rào để vượt tường. Cùng với các nạn nhân khác, anh được đưa vào Bệnh viện Chợ Rẫy cứu chữa, tuy nhiên do vết thương quá nặng nên đã qua đời vào 15 giờ 30 phút chiều ngày hôm đó. Khi mất, Trần Văn Ơn chưa đầy 19 tuổi.
Đám tang Trần Văn Ơn - Ảnh tư liệu
Tin Trần Văn Ơn mất ngay lập tức đã gây náo động trong giới học sinh - sinh viên Sài Gòn, trở thành tâm điểm đưa tin của đồng loạt các tờ báo lớn tại Sài Gòn. Ngày 12/01/1950, lễ tang Trần Văn Ơn được tổ chức ngay trong trường Pétrus Ký. Toàn thể học sinh của trường đã mang băng đen để tang anh, hàng chục ngàn người đã đến tập trung tại trường Trương Vĩnh Ký, hơn 300.000 người dân Sài Gòn đã xuống đường ủng hộ. Theo Nhật báo Thần Chung (số ngày 14/01/1950), để hưởng ứng đám tang Trần Văn Ơn, các hiệu buôn người Việt, người Hoa, người Ấn, các hãng tư nhân khác đều đóng cửa ngày hôm đó, đồng thời các xe rước người đi đưa đám tang đều không lấy tiền, hàng mấy trăm phu xích lô tình nguyện chở hơn 300 vòng hoa. Hai đại biểu học sinh ở Trung và Bắc cũng đáp máy bay vào dự tang lễ. Sau khi tập hợp đông đủ, đúng 7 giờ 30 phút, đoàn người bắt đầu khởi hành, đi qua các con đường của Sài Gòn đưa thi hài Trần Văn Ơn về nghĩa trang Chợ Lớn để chôn cất. Tại nghĩa trang Chợ Lớn, nhiều điếu văn được đọc để tưởng niệm Trần Văn Ơn. Trong số đó, Điếu văn của đại biểu các học sinh, sinh viên có đoạn: “Chúng ta sẽ không bao giờ quên được ngày 09/01, ngày mà anh Ơn và các bạn học sinh, sinh viên đã vui lòng đem xương máu, sinh mạng của mình đổi lấy tự do cho các bạn bị giam cầm. Tinh thần bạn Trần Văn Ơn bất diệt!”.
.jpg)
Học sinh Trường Petrus Ký (nay là Lê Hồng Phong, TP.HCM) tuần hành vĩnh biệt học sinh Trần Văn Ơn
Noi gương và ghi nhận tinh thần đấu tranh bất khuất của anh Trần Văn Ơn và học sinh, sinh viên trong những ngày đầu kháng chiến, Đại hội toàn quốc Liên Đoàn thanh niên Việt Nam lần thứ nhất, tháng 02/1950 tại Việt Bắc đã quyết định lấy ngày 09/01 hàng năm làm ngày truyền thống học sinh – sinh viên. Đại hội đại biểu toàn quốc Hội Sinh viên Việt Nam lần thứ V (22 - 23/11/1993) tại Thủ đô Hà Nội đã quyết định đồng thời lấy ngày 09/01 làm Ngày truyền thống của Hội Sinh viên Việt Nam.
Cho đến hôm nay, tinh thần của anh Trần Văn Ơn đã được các thế hệ học sinh, sinh viên Việt Nam tiếp nối, từ “tuổi nhỏ làm việc nhỏ, tùy theo sức của mình” đến tham gia tích cực vào những phong trào, hoạt động của các tổ chức Đoàn, Hội phát động. Học sinh, sinh viên Việt Nam đã và đang thực hiện theo lời dạy Bác Hồ, đóng góp một phần sức mình vào sự phát triển chung của đất nước.
Người viết: Biện Thu Ngần
Phòng : Trưng bày – Tuyên truyền – Đối ngoại